ยานิ จาติอาทีสุ ยานิ เจตฺถ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ วตฺตพฺพานิ, ตานิ พฺรหฺมชาลนามเก ทีฆนิกายสฺส ปฐมสุตฺตนฺเต (ที. นิ. 1.29 อาทโย) สตฺถารา สยํ อาหจฺจ ภาสิตานีติ อตฺโถฯ พฺรหฺมชาเล หิ จตฺตาโร สสฺสตวาทา, จตฺตาโร เอกจฺจสสฺสติกา, จตฺตาโร อนฺตานนฺติกา, จตฺตาโร อมราวิกฺเขปิกา, ทฺเว อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกา, โสฬส สญฺญีวาทา, อฏฺฐ อสญฺญีวาทา , อฏฺฐ เนวสญฺญีนาสญฺญีวาทา, สตฺต อุจฺเฉทวาทา, ปญฺจ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทาติ อิมานิ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ สนิทานานิ นานานยโต วุตฺตานิ, ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เนสํ วิภาโค เวทิตพฺโพฯ อยํ ตาเวตฺถ ปทตฺถานุสารโต วินิจฺฉโย, เสโสเปตฺถ วินิจฺฉโย ปทตฺเถ วุตฺตานุสารโตว สุวิญฺเญยฺโยติฯ

ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ธมฺมหทยวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา

ธมฺมหทยวิภงฺคมาติกาย ปน ปทตฺถาทิโต วินิจฺฉโย ปุพฺเพ วุตฺโตวฯ ยสฺมา ปน ภควตา เหฏฺฐา นานานยโต วิภตฺตานญฺเญว ขนฺธายตนาทีนํ ทฺวาทสนฺนํ ธมฺมโกฏฺฐาสานํ ปุน สพฺพสงฺคาหิกจตุภูมุปฺปตฺติตปฺปริยาปนฺนตาทีหิ ทสหิ วาเรหิ อปุพฺพนยสหสฺสวิภาวเกหิ สพฺพธมฺมาธิปฺปายสงฺขาเตหิ ธมฺมหทเยหิ วิภาคทสฺสนตฺถเมวายํ วิภงฺโค วุตฺโต, ตสฺมา วิภงฺคนยโต เจตฺถ วินิจฺฉโย โหติฯ วิภงฺเค หิ ปฐมํ ‘‘กติ ขนฺธา’’ติอาทินา สปุจฺฉกํ ทฺวาทสปทิกํ มาติกํ นิกฺขิปิตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตานุสาเรเนว จตุภูมกสามญฺญโต สพฺพสงฺคาหิกวาโร นาม วิภตฺโต, ตตฺถ สตฺต ผสฺสาทโย สตฺตนฺนํ วิญฺญาณธาตูนํ วเสน เวทิตพฺพาฯ

ทุติโย ปน วาโร เตสํ จตูสุ ภูมีสุ จตูหิ โกฏฺฐาเสหิ อุปฺปตฺตานุปฺปตฺติทสฺสนวเสน ปวตฺโตฯ ตตฺถ ปฐมโกฏฺฐาเส ตาว –

‘‘กามธาตุยา กติ ขนฺธา…เป.… กติ จิตฺตานิ? กามธาตุยา ปญฺจกฺขนฺธา, ทฺวาทสายตนานิ, อฏฺฐารส ธาตุโย, ตีณิ สจฺจานิ, พาวีสตินฺทฺริยานิ, นว เหตู, จตฺตาโร อาหารา, สตฺต ผสฺสา, เวทนา, สญฺญา, เจตนา, จิตฺตานี’’ติ –

มาติกํ นิกฺขิปิตฺวา วิภตฺตาฯ ตตฺถ ยสฺมา จตุภูมกาปิ ธมฺมา เยภุยฺเยน กามาวจรสตฺตานํ อุปฺปชฺชนฺติ , น กามาวจราวฯ เตเนตฺถ ‘‘ปญฺจกฺขนฺธา’’ติอาทินา จตุภูมกาปิ วุตฺตาฯ ตตฺถุปฺปชฺชนกธมฺมา เหตฺถ อธิปฺเปตา, น ตํภูมิปริยาปนฺนาวฯ รูปธาตุอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

เอตฺถ จ ตีณิ สจฺจานีติ อิทํ นิโรธสจฺจสฺส เทสวินิมุตฺตตาย กตฺถจิ เทเส อนิทฺทิสิตพฺพโต ตํ วชฺเชตฺวา วุตฺตํฯ การณสาเปกฺขา หิ ธมฺมา อตฺตโน นิสฺสยการณภูตํ เทสํ สมาวสนฺติ อการณสฺส อนิสฺสยตฺตา, ยถา วา กทาจิ อุปลพฺภมานา ธมฺมา กาลนิยตตาย อตฺตโน สงฺขตตฺตํว สูเจนฺติฯ อญฺญถา อิตรกาเลสุปิ ภาวสฺส จ ปสงฺคโต, เอตรหิปิ วา อภาวสฺส, เอวํ กฺวจิ เทเส อุปลพฺภมานาปีติ คเหตพฺพํฯ สพฺพเทสอพฺยาปิตา ปน อสงฺขตสฺส, สงฺขตสฺส วา อสมฺภวโต เอว โนปปชฺชติ, ตสฺมา เทสกาลวินิมุตฺตเมว อสงฺขตนฺติ คเหตพฺพํฯ

ทุติยโกฏฺฐาเส ปน –

‘‘รูปธาตุยา ปญฺจกฺขนฺธา, ฉ อายตนานิ, นว ธาตุโย, ตีณิ สจฺจานิ, จุทฺทสินฺทฺริยานิ, อฏฺฐ เหตู, ตโย อาหารา, จตฺตาโร ผสฺสา…เป.… จตฺตาริ จิตฺตานี’’ติ –

มาติกํ นิกฺขิปิตฺวา วิภตฺตาฯ ยสฺมา ปน รูปีนํ ฆานาทีนํ อภาเวน วิชฺชมานานิปิ คนฺธายตนาทีนิ อายตนาทิกิจฺจํ น กโรนฺติ, ตสฺมา เต วชฺเชตฺวา ‘‘ฉ อายตนานิ, นว ธาตุโย’’ติอาทิ วุตฺตํ น เตสํ อภาวาฯ เกจิ ปน ‘‘รูปโลเก คนฺธรสา กพฬีกาโร อาหาโร จ มหาภูตานญฺจ โผฏฺฐพฺพกิจฺจตา นตฺถิ, เตเนว ปาฬิยํ น อุทฺธฏา’’ติ วตฺวา ตํ สาเธตุํ พหุํ เหตุปฏิรูปกํ วตฺวา ปปญฺเจนฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตเมวาติ น คเหตพฺพํฯ คนฺธาทีนํ อวินิพฺโภคตฺตา, โผฏฺฐพฺพตฺตา, ธาตุสภาวตฺตา จ ฆานาทิตฺตยภาวทฺวยสุขทุกฺขโทมนสฺสินฺทฺริยานิ, ปน โทมนสฺสเหตุกพฬีการาหารฆานาทิตฺตยสมฺผสฺสาทีนิ จ วชฺเชตฺวา จุทฺทสินฺทฺริยาทิภาโว เวทิตพฺโพฯ

ตติยโกฏฺฐาเส ปน –

‘‘อรูปธาตุยา จตฺตาโร ขนฺธา, ทฺเว อายตนานิ, ทฺเว ธาตุโย, ตีณิ สจฺจานิ, เอกาทสินฺทฺริยานิ, อฏฺฐ เหตู, ตโย อาหารา, เอโก ผสฺโส…เป.… เอกํ จิตฺต’’นฺติ –

มาติกํ นิกฺขิปิตฺวา วิภตฺตาฯ เอตฺถ จ จกฺขุโสตอนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยานมฺปิ อภาวา เอกาทสินฺทฺริยานิ เวทิตพฺพานิฯ

จตุตฺถโกฏฺฐาเส ปน –

‘‘อปริยาปนฺเน จตฺตาโร ขนฺธา, ทฺเว อายตนานิ, ทฺเว ธาตุโย, ทฺเว สจฺจานิ, ทฺวาทสินฺทฺริยานิ, ฉ เหตู, ตโย อาหารา, เอโก ผสฺโส…เป.… เอกํ จิตฺต’’นฺติ –

มาติกํ นิกฺขิปิตฺวา วิภตฺตาฯ ยสฺมา จ โอกาสวเสน วา สตฺตุปฺปตฺติวเสน วา อปริยาปนฺนธาตุ นาม นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘อปริยาปนฺนธาตุยา’’ติ อวตฺวา นิพฺพตฺติตโลกุตฺตรเมว ทสฺเสตุํ ‘‘อปริยาปนฺเน จตฺตาโร ขนฺธา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอวํ จตูหิ โกฏฺฐาเสหิ ทุติโย วาโร เวทิตพฺโพฯ

ตติโย ปน วาโร –

‘‘รูปกฺขนฺโธ กามธาตุปริยาปนฺโน, จตฺตาโร ขนฺธา สิยา กามธาตุปริยาปนฺนา, สิยา น กามธาตุปริยาปนฺนา’’ติอาทินา –

จตูสุ ภูมีสุ จตูหิ โกฏฺฐาเสหิ ตํตํภูมิปริยาปนฺนธมฺมทสฺสนวเสน ปวตฺโต, โส จ เหฏฺฐา วุตฺตานุสาเรน สกฺกา ญาตุนฺติ น วิตฺถาริโตฯ ตตฺถ จ กามธาตุปริยาปนฺโนติ กามาวจรภาเวน ตตฺถ อนฺโตคโธ กามาวจโรติ อตฺโถฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ

จตุตฺโถ ปน วาโร ตีสุ ภูมีสุ จตูหิ โกฏฺฐาเสหิ ปฏิสนฺธิกฺขเณ อุปฺปชฺชนกานุปฺปชฺชนกธมฺมทสฺสนวเสน ปวตฺโตฯ ตตฺถ ปฐมโกฏฺฐาเส ตาว –

‘‘กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ สพฺเพสํ ปญฺจกฺขนฺธา ปาตุภวนฺติ, กสฺสจิ เอกาทสายตนานิ ปาตุภวนฺติ, กสฺสจิ ทสายตนานิ ปาตุภวนฺติ, กสฺสจิ อปรานิ ทส, กสฺสจิ นว, กสฺสจิ สตฺต, กสฺสจิ เอกาทส ธาตุโย…เป.… สตฺต ธาตุโยฯ สพฺเพสํ เอกํ สจฺจํ ปาตุภวติฯ

กสฺสจิ จุทฺทสินฺทฺริยานิ, กสฺสจิ เตรส, กสฺสจิ อปรานิ เตรส, กสฺสจิ ทฺวาทส, กสฺสจิ ทส, กสฺสจิ นว, กสฺสจิ อปรานิ นว, กสฺสจิ อฏฺฐ, กสฺสจิ อปรานิ อฏฺฐ, กสฺสจิ สตฺต , กสฺสจิ ปญฺจ, กสฺสจิ จตฺตารินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ, กสฺสจิ ตโย เหตู ปาตุภวนฺติ, กสฺสจิ ทฺเว, กสฺสจิ อเหตุกา ปาตุภวนฺติฯ สพฺเพสํ จตฺตาโร อาหารา, เอโก ผสฺโส…เป.… เอกํ จิตฺตํ ปาตุภวตี’’ติ –

มาติกํ นิกฺขิปิตฺวา วิภตฺตาฯ ตตฺถ ปฏิสนฺธิกฺขเณ กามาวจรานํ โอปปาติกานํ, อาปายิกานํ, เทวมนุสฺสานํ ปริปุณฺณายตนานํ สทฺทายตนวชฺชิตานิ เอกาทสายตนานิ ปาตุภวนฺติ, ตาเนว เอกาทส ธาตุโย โหนฺติฯ สทฺโท หิ เอกนฺเตน ปฏิสนฺธิยํ น อุปฺปชฺชติ, เตสญฺเญว ปน ชจฺจนฺธานํ ทส, ชจฺจพธิรานํ อปรานิ ทส, ชจฺจนฺธพธิรานํ นว, คพฺภเสยฺยกานํ รูปคนฺธรสกายโผฏฺฐพฺพมโนธมฺมวเสน สตฺต อายตนธาตุโย ปาตุภวนฺติฯ โอปปาติกานํ ติเหตุกานํ มนจฺฉฏฺฐานิ อินฺทฺริยานิ, ภาวทฺวเย เอกํ, ชีวิตินฺทฺริยํ, โสมนสฺสุเปกฺขินฺทฺริเยสุ เอกํ, สทฺธาทีนิ ปญฺจาติ จุทฺทสินฺทฺริยานิ, เตสํ ทฺวิเหตุกานํ ปญฺญินฺทฺริยํ วชฺเชตฺวา เตรส, ปฐมกปฺปิกานํ มนุสฺสานํ ติเหตุกานํ ภาวินฺทฺริยํ วชฺเชตฺวา อปรานิปิ เตรส, เตสญฺเญว ทุเหตุกานํ ทฺวาทส, คพฺภเสยฺยกานํ ปน ติเหตุกานํ ปุริเมสุ จุทฺทสสุ จกฺขาทีนิ จตฺตาริ วชฺเชตฺวา ทส, เตสํ ทุเหตุกานํ นว, โอปปาติกานํ อเหตุกานํ ปริปุณฺณายตนานํ ปุริเมสุ จุทฺทสสุ สทฺทาทีนิ วชฺเชตฺวา อปรานิ นว, เตสญฺเญว ชจฺจนฺธานํ อฏฺฐ, ตถา พธิรานํ, อนฺธพธิรานํ ปน สตฺต, คพฺภเสยฺยกานํ ปน อเหตุกานํ กายมโนภาวชีวิตอุเปกฺขินฺทฺริยานิ ปญฺจ, เตสญฺเญว นปุํสกานํ จตฺตาริ ปาตุภวนฺติฯ อเหตุกจิตฺเตสุ หิ วิชฺชมานาปิ เอกคฺคตา สมาธินฺทฺริยตํ น คจฺฉติ, มโนวิญฺญาณธาตุวเสน ปน ‘‘เอโก ผสฺโส’’ติอาทโย เวทิตพฺพาฯ

ทุติยโกฏฺฐาเส ปน –

‘‘รูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ ฐเปตฺวา อสญฺญสตฺตานํ เทวานํ ปญฺจกฺขนฺธา ปาตุภวนฺติฯ ปญฺจายตนานิ, ปญฺจ ธาตุโย, เอกํ สจฺจํ, ทสินฺทฺริยานิ, ตโย เหตู, ตโย อาหารา, เอโก ผสฺโส…เป.… เอกํ จิตฺต’’นฺติ –

มาติกํ นิกฺขิปิตฺวา วิภตฺตาฯ ตตฺถ จกฺขุรูปโสตมโนธมฺมานํ วเสน ปญฺจายตนธาตุโย เวทิตพฺพาฯ เอตฺถาปิ คนฺธรสโผฏฺฐพฺพานํ อคฺคหเณ การณํ ปุพฺเพ วุตฺตเมวฯ จกฺขุโสตมโนชีวิตินฺทฺริยานิ, โสมนสฺสุเปกฺขานํ อญฺญตรํ, สทฺธาทีนิ ปญฺจาติ ทสินฺทฺริยานิ เวทิตพฺพานิฯ

ตติยโกฏฺฐาเส ปน –

‘‘อสญฺญสตฺตานํ เทวานํ อุปปตฺติกฺขเณ เอโก ขนฺโธ ปาตุภวติ รูปกฺขนฺโธ, ทฺเว อายตนานิ รูปายตนํ ธมฺมายตนํ, ทฺเว ธาตุโย รูปธาตุ ธมฺมธาตุ, เอกํ ทุกฺขสจฺจํ, เอกํ รูปชีวิตินฺทฺริยํ, อสญฺญสตฺตา เทวา อเหตุกา, อนาหารา, อผสฺสกา…เป.… อจิตฺตกา’’ติ –

สนิทฺเทสมาติกา นิกฺขิตฺตาฯ เอตฺถ จ รูปมฺปิ กิญฺจาปิ เตสํ อายตนาทิกิจฺจํ น กโรติ, สวิญฺญาณกรูปีสุ ปน คหิตตฺตา อิธาปิ คหิตํฯ คนฺธาทโย ปน ตตฺถ น คหิตตฺตา อิธาปิ น คหิตา, โน อวิชฺชมานตายฯ เอกตลวาสิกานํ วา เสสพฺรหฺมานํ จกฺขุวิสยตฺตา อิธาปิ รูปายตนํ อุทฺธฏํ, อสญฺญีนํ ปน ปญฺจายตนานิ, เอโก อาหาโร อุปฺปชฺชตีติ เวทิตพฺพํฯ

จตุตฺถโกฏฺฐาเส –

‘‘อรูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ จตฺตาโร ขนฺธา, ทฺเว อายตนานิ, ทฺเว ธาตุโย, เอกํ สจฺจํ, อฏฺฐินฺทฺริยานิ , ตโย เหตู, ตโย อาหารา, เอโก ผสฺโส…เป.… เอกํ จิตฺต’’นฺติ –

มาติกาปทานิ นิกฺขิปิตฺวา วิภตฺตาฯ เอตฺถ จ มโนชีวิตอุเปกฺขินฺทฺริยานิ, สทฺธาทีนิ ปญฺจาติ อฏฺฐินฺทฺริยานิ เวทิตพฺพานิฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ เอวํ จตูหิ โกฏฺฐาเสหิ จตุตฺโถ วาโร เวทิตพฺโพฯ

ปญฺจโม ปน วาโร เตสํ ธมฺมานํ ภูมนฺตรวเสน ‘‘กามาวจรธมฺมา, น กามาวจรา…เป.… ปริยาปนฺนา’’ติ จตฺตาโร ทุเก มาติกาวเสน นิกฺขิปิตฺวา วิภชนวเสน ปวตฺโต, โส เหฏฺฐา วุตฺตตฺโถวฯ

ฉฏฺโฐ ปน วาโร สมฺมุติเทวอุปปตฺติเทววิสุทฺธิเทเว นิทฺทิสิตฺวา มนุสฺสเทวคตีสุ อุปฺปาทกกมฺมอายุปฺปมาณทสฺสนวเสน วุตฺโตฯ ตตฺถายํ สงฺเขปตฺโถ – สตฺตา หิ ทานสีลาทิกามาวจรกุสลํ กตฺวา มนุสฺสโลเก ขตฺติยมหาสาลาทิกุเลสุ เจว จาตุมหาราชิกตาวติํสยามตุสิตนิมฺมานรติปรนิมฺมิตวสวตฺติสงฺขาเตสุ ฉสุ เทวโลเกสุ จ อุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺถ สิเนรุปพฺพตเวมชฺฌปริภณฺฑปพฺพตโต ปฏฺฐาย เหฏฺฐา ยาว ภูมิ ติริยํ จกฺกวาฬปพฺพตํ อาหจฺจ เอตฺถนฺตเร ปพฺพตอากาสรุกฺขปถวินิสฺสิตา จาตุมหาราชจนฺทสูริยา สพฺเพ จาตุมหาราชิกาฯ ตโต อุทฺธํ จกฺกวาฬปริยนฺตํ ตาวติํสาทโย ยถากฺกมํ อุปรูปริ ฐิตาติ เวทิตพฺพาฯ เทวโลโกปิ ปรมฺปรจกฺกวาฬปพฺพตํ อปฺปตฺโต นาม นตฺถิฯ

ปฐมชฺฌานํ ปน ปริตฺตํ ภาเวตฺวา พฺรหฺมปาริสชฺเชสุ อุปฺปชฺชนฺติ, มชฺฌิมํ ภาเวตฺวา พฺรหฺมปุโรหิเตสุ, ปณีตํ ภาเวตฺวา มหาพฺรหฺเมสุ, อิเม ตโยปิ ชนา ปฐมชฺฌานภูมิยํ เอกตเล วสนฺติฯ อายุอาภาทิเภเทน ปเนสํ เภโท, เอวํ อุปริปิฯ

จตุกฺกนเย ปน ทุติยชฺฌานํ, ปญฺจกนเย ทุติยตติยชฺฌานญฺจ ปริตฺตํ, มชฺฌิมํ, ปณีตญฺจ ภาเวตฺวา ปริตฺตาภาอปฺปมาณาภาอาภสฺสเรสุ อุปฺปชฺชนฺติฯ ตติยชฺฌานํ ปริตฺตาทิวเสน ภาเวตฺวา ปริตฺตสุภอปฺปมาณสุภสุภกิณฺเหสุฯ จตุตฺถชฺฌานํ ปน ภาเวตฺวา อารมฺมณมนสิการฉนฺทาธิมุตฺติอาทินานตฺตโต เกจิ อสญฺญีสุ, เกจิ เวหปฺผเลสุ, เกจิ อวิเหสุ, อตปฺเปสุ, สุทสฺเสสุ, สุทสฺสีสุ, เกจิ อกนิฏฺเฐสุ, อากาสานญฺจายตนาทีสุ จตูสุ จ ยถากฺกมํ อุปฺปชฺชนฺติฯ ตตฺถ หิ เอกจฺเจ ติตฺถิยา ‘‘จิตฺตํ นิสฺสาย รชฺชนทุสฺสนาทโย, ตนฺนิทานานิ จ ทุกฺขานิ สมุปฺปชฺชนฺตี’’ติ จิตฺเต โทสํ ทิสฺวา ‘‘ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานเมต’’นฺติ สญฺญาวิราคํ ชเนตฺวา ตตฺรูปปตฺติยา ฌานํ ภาเวตฺวา รูปกายมตฺตา ฐิตา วา นิสินฺนา วา นิปนฺนา วา หุตฺวา นิพฺพตฺติตฺวา ตตฺเถว ปญฺจกปฺปสตานิ ติฏฺฐนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ

อฏฺฐสมาปตฺติลาภีนํ กตรํ ฌานํ วิปจฺจตีติ? ปคุณํ, สพฺเพสุ ปคุเณสุ ยสฺส วิปากภูมิํ ปตฺเถติ, ตํปตฺถนาย จ อสติ ยํ มรณสมเย สมาปชฺชติ, ตํ, ตสฺมิมฺปิ อสติ อุตฺตมวเสน เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ วิปจฺจติฯ สุทฺธาวาเสสุ จ อวิหาทีสุ อนาคามิวชฺชิตา สตฺตา น อุปฺปชฺชนฺติ, อนาคามิโน ปน อสญฺญีวชฺชิตพฺรหฺมโลเกสุ สพฺพตฺถ อุปฺปชฺชิตุํ ลภนฺติฯ สพฺเพสมฺปิ จ อริยานํ ตตฺรูปปตฺติโต อุปรูปปตฺติปิ, น เหฏฺฐูปปตฺติฯ เต หิ ปฐมชฺฌานภูมิยํ นิพฺพตฺตา อนาคามิโน นว พฺรหฺมโลเก โสเธตฺวา มตฺถเก เวหปฺผเลสุ ฐิตา ปรินิพฺพนฺติ, น นิวตฺตนฺติ อริยานํ เหฏฺฐูปปตฺติอภาวาฯ เวหปฺผลอกนิฏฺฐเนวสญฺญานาสญฺญายตนภวา ตโยปิ เสฏฺฐภวา นามฯ อิเมสุ ตีสุ ฐาเนสุ นิพฺพตฺตา อนาคามิโน เนว อุทฺธํ คจฺฉนฺติ, น อโธฯ

ตตฺเถว ปรินิพฺพายนฺติ ฯ มนุสฺสโลเก จ เสขา คิหิภาเว ยาวชีวํ ติฏฺฐนฺติ, น อเสขาฯ เต หิ อรหตฺตํ ปตฺตทิวเส ปพฺพชนฺติ วา, ปรินิพฺพนฺติ วาฯ ภุมฺมเทเวสุ ปน ขีณาสวาปิ ยาวชีวํ ติฏฺฐนฺติฯ ฉสุ กามาวจรเทเวสุ โสตาปนฺนสกทาคามิโนว ติฏฺฐนฺติ, อนาคามิโน ปน ตทเหว รูปภวํ คนฺตุํ วฏฺฏติ ขีณาสเวน ปรินิพฺพาตุนฺติ คเหตพฺพํฯ เอวํ อิมาสุ สตฺตวีสติยา ภูมีสุ ปริยาปนฺนมนุสฺสเทวพฺรหฺมโลเกสุ นิพฺพตฺตสตฺเตสุ มนุสฺสานํ ตาว อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเทว วสฺสสตํ อายุปฺปมาณํ, อปฺปํ วา ภิยฺโยฯ อาปายิกานํ, ภุมฺมเทวานญฺจ กทาจิ อายุปริจฺเฉโท นตฺถิ, กมฺมเมว ปมาณํฯ เต หิ สตฺตาเหนปิ มรนฺติ, กปฺปมฺปิ ติฏฺฐนฺตีติฯ

จาตุมหาราชิกานํ ปน มานุสกานิ ปญฺญาส วสฺสานิ เอกํ รตฺตินฺทิวํ, ตาย รตฺติยา ติํส รตฺติโย มาโส, เตน มาเสน ทฺวาทสมาสิโย สํวจฺฉโร, เตน สํวจฺฉเรน ทิพฺพานิ ปญฺจวสฺสสตานิ อายุปฺปมาณํฯ ตานิ มนุสฺสคณนาย นวุติวสฺสสตสหสฺสานิ โหนฺติฯ ตาวติํสานํ มานุสกํ วสฺสสตํ เอกํ รตฺตินฺทิวํ กตฺวา เอวมาคตํ ทิพฺพํ วสฺสสหสฺสํฯ เอวํ ยามาทีนํ วสฺสคณนญฺจ ทิคุณํ กตฺวา เหฏฺฐิมโต ทิคุณจตุคฺคุณํ อายุปฺปมาณํ เวทิตพฺพํฯ

พฺรหฺเมสุ ปน พฺรหฺมปาริสชฺชานํ กปฺปสฺส ตติโย ภาโค อายุปฺปมาณํ, พฺรหฺมปุโรหิตานํ อุปฑฺฒกปฺโป , มหาพฺรหฺมานํ เอโก กปฺโป, ปริตฺตาภานํ ทฺเว กปฺปาติ เอวํ อุปรูปริ ทิคุณํ กตฺวา ยาว สุภกิณฺหา โยเชตพฺพํฯ สุภกิณฺหานํ หิ จตุสฏฺฐิกปฺปํ อายุปฺปมาณํ, อสญฺญีนํ, เวหปฺผลานญฺจ ปญฺจกปฺปสตานิ, อวิหานํ กปฺปสหสฺสนฺติ อุปรูปริ ทิคุณวเสน ยาว อกนิฏฺฐา โยเชตพฺพํฯ อกนิฏฺฐานํ หิ โสฬสกปฺปสหสฺสานิ, อรูปานํ จตุนฺนํ ยถากฺกมํ วีสติ, จตฺตาริ, สฏฺฐิ, จตุราสีติ กปฺปสหสฺสานิ อายุปฺปมาณนฺติฯ

อุกฺขิตฺตา ปุญฺญเตเชน, กามรูปคติํ คตา;

ภวคฺคตมฺปิ สมฺปตฺตา, ปุนาคจฺฉนฺติ ทุคฺคติํฯ

ตาว ทีฆายุกา สตฺตา, จวนฺติ อายุสงฺขยา;

นตฺถิ โกจิ ภโว นิจฺโจ, อิติ วุตฺตํ มเหสินาฯ

ตสฺมา หิ ธีรา นิปกา, นิปุณา อตฺถจินฺตกา;

ชรามรณโมกฺขาย, ภาเวนฺติ มคฺคมุตฺตมํฯ

ภาวยิตฺวา สุจิํ มคฺคํ, นิพฺพาโนคธคามินํ;

สพฺพาสเว ปริญฺญาย, ปรินิพฺพนฺติ อนาสวาติฯ (วิภ. 1029);

อยํ ฉฏฺฐวาเร นโยฯ

สตฺตโม ปน วาโร เตสํ ขนฺธาทีนํ อภิญฺเญยฺยาทิภาววิภาวนวเสน ปวตฺโตฯ ตตฺถ หิ –

‘‘รูปกฺขนฺโธ อภิญฺเญยฺโย, ปริญฺเญยฺโย, น ปหาตพฺโพ, น ภาเวตพฺโพ, น สจฺฉิกาตพฺโพฯ จตฺตาโร ขนฺธา อภิญฺเญยฺยา ปริญฺเญยฺยา, สิยา ปหาตพฺพา, สิยา ภาเวตพฺพา, สิยา สจฺฉิกาตพฺพา, สิยา น ปหาตพฺพา น ภาเวตพฺพา น สจฺฉิกาตพฺพา’’ติอาทินา –

ทฺวาทสปิ โกฏฺฐาสา วิตฺถารโต วิภตฺตาฯ ตตฺถ ลกฺขณปริคฺคาหิกาย ปญฺญาย ขนฺธาทโย สพฺเพ ธมฺมา อภิญฺเญยฺยาฯ ญาตตีรณปหานปริญฺญาสุ ยถาโยคํ ยาย กายจิ ปริญฺญาย วเสน สพฺเพปิ ธมฺมา ปริญฺเญยฺยาฯ โลกุตฺตรธมฺมาปิ ญาตปริญฺเญยฺยาวฯ อกุสลา ปน ปหาตพฺพาฯ มคฺโค ภาเวตพฺโพ, ผลํ, นิพฺพานญฺจ สจฺฉิกาตพฺพํฯ ตตฺถ รูปกฺขนฺโธ ญาตตีรณวเสน ปริญฺเญยฺโยฯ วิปสฺสนาวิสเย หิ สพฺพํ ตีรณปริญฺญาย ปริญฺเญยฺยนฺติฯ อิมินา นเยน สพฺพตฺถ อภิญฺเญยฺยาทิภาโว เวทิตพฺโพฯ

อฏฺฐโม ปน วาโร เตสํ สารมฺมณตาวิภาวนวเสน ปวตฺโต, นวโม ปเนสํ ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาเตสุ สงฺคหทสฺสนวเสนฯ ทสโม กุสลตฺติกาทีหิ สรณทุกปริโยสาเนหิ ติกทุเกหิ วิภาคทสฺสนวเสน ปวตฺโต, เตปิ เหฏฺฐา วุตฺตนยาวาติ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปเนตฺถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ อาทิโต ปฏฺฐาย สพฺพตฺถ วิภงฺคปาฬิอฏฺฐกถาสุ (วิภ. 978 อาทโย; วิภ. อฏฺฐ. 978 อาทโย) คเหตพฺโพติฯ

ธมฺมหทยวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

โมหวิจฺเฉทนิยา อภิธมฺมมาติกตฺถวณฺณนาย

วิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ธาตุกถามาติกา

อิทานิ วิภงฺคมาติกานนฺตรํ –

อยํ ธาตุกถาทีนํ, สมฺปตฺตา อตฺถวณฺณนา;

มาติกานํ ยโต ตสฺมา, ปญฺจนฺนมฺปิ ยถารหํฯ

อนุตฺตานตฺถโต เจว, สงฺเขเปนตฺถนิจฺฉยา;

วิภงฺคนยโต เจว, โหติ สํวณฺณนานโยฯ

ตตฺถ ธาตุกถามาติกาย ตาว สํวณฺณนา โหติฯ สา ปเนสา นิกฺเขปโต ปญฺจธา ฐิตา – นยมาติกา อพฺภนฺตรมาติกา นยมุขมาติกา ลกฺขณมาติกา พาหิรมาติกาติฯ ตตฺถ ‘‘สงฺคโห, อสงฺคโห…เป.… วิปฺปยุตฺเตน สงฺคหิตํ อสงฺคหิต’’นฺติ อยํ จุทฺทสหิ ปเทหิ นิกฺขิตฺตา สงฺคหาทิเกน นเยน ธาตุกถาย ธมฺมา วิภตฺตาติ ทสฺเสตุํ ฐปิตตฺตา นยมาติกา นาม, ยา ‘‘มูลมาติกา’’ติปิ วุจฺจติฯ

‘‘ปญฺจกฺขนฺธา…เป.… มนสิกาโร’’ติ อยํ ปญฺจวีสาธิเกน ปทสเตน นิกฺขิตฺตา สงฺคหาทินเยน วิภชิตพฺพภาเวน ธาตุกถาย อพฺภนฺตเร เอว ฐปิตตฺตา อพฺภนฺตรมาติกา นาม, ยา ‘‘ธาตุกถามาติกา’’ติปิ วุจฺจติฯ

‘‘ตีหิ สงฺคโห, ตีหิ อสงฺคโห, จตูหิ สมฺปโยโค, จตูหิ วิปฺปโยโค’’ติ อยํ จตูหิ ปเทหิ นิกฺขิตฺตา ขนฺธาทีสุ จ กุสลตฺติกาทีสุ จ มาติกาธมฺเมสุ ตีหิ ขนฺธายตนธาตุปเทเหว สงฺคโห อสงฺคโห จ, ตถา จตูหิ อรูปกฺขนฺเธหิ สมฺปโยโค, วิปฺปโยโค จาติ อิเมสํ สงฺคหาสงฺคหาทีนํ นยานํ มุขานีติ ทสฺเสตุํ ฐปิตตฺตา นยมุขมาติกา นามฯ